Nawiązująca do dziedzictwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów inicjatywa Trójkąta Lubelskiego, może oznaczać nową jakość w polityce zagranicznej Polski, Litwy i Ukrainy poprzez wzniesienie się ponad dzielące różnice i wypracowanie jasnej wizji rozwoju relacji trójstronnych, w oparciu o wspólnotę interesów i wyraźnie zaakcentowane odniesienie do wspólnej tożsamości historycznej Polaków, Litwinów i Ukraińców. Nieprzypadkowe wydają się też okoliczności powołania tejże inicjatywy, w kontekście niespokojnej sytuacji wewnętrznej na Białorusi, wzrostu poczucia zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej wśród wielu państw regionu, czy szerzej, kształtowania się nowego, postpandemicznego porządku międzynarodowego. Wobec tego zasadne wydaje się pytanie, czy projekt ten można interpretować jako autentyczny wyraz chęci długofalowego budowania wspólnej przestrzeni trójstronnego dialogu, i zbliżenia między państwami, czy raczej jako umotywowane jedynie doraźnymi interesami działanie ad hoc?
W swoim artykule mam zamiar zidentyfikować potencjalne obszary współpracy trójstronnej oraz zastanowić się nad motywami stojącymi za powołaniem Trójkąta Lubelskiego w obecnej formule.
Cele Trójkąta Lubelskiego
Deklaracja podpisana w Lublinie przez ministrów spraw zagranicznych Polski, Litwy i Ukrainy (Jacka Czaputowicza, Linasa Linkevičiusa i Dmytra Kulebę) w lipcu 2020 r. - choć trzeba zaznaczyć, że na tym etapie stanowiąca raczej mapę drogową - wyznaczyła konkretne, ale niezbyt ambitne i dalekosiężne cele, co w kontekście omawianego formatu należy odczytywać na jego korzyść. Oznaczać to może bowiem szansę na skupienie wysiłków właśnie wokół realizacji bieżących spraw i rozwiązywaniu kwestii niższej rangi, dotychczas nie będących przedmiotem dyskusji na najwyższym szczeblu. Zgodnie z deklaracjami szefów dyplomacji Trójkąt Lubelski ma nie tylko stanowić uzupełnienie unijnego programu Partnerstwa Wschodniego czy Inicjatywy Trójmorza, ale przede wszystkim pozwolić jego uczestnikom na koordynację stanowisk, wspólne przeciwdziałanie zagrożeniom oraz promocję i dalsze pogłębianie wzajemnych relacji, oczywiście z uwzględnieniem interesów każdej ze stron. Ma to szczególne znaczenie przez wzgląd na fakt, że Ukraina będąca dużym i niewątpliwie ważnym państwem w tej części Europy, dotychczas nie była zaangażowana w tego typu inicjatywy regionalne.
Pomimo swojego niesformalizowanego charakteru, w ramach nowej platformy, prowadzone są regularne konsultacje wyższych urzędników MSZ, a zaledwie po kilku miesiącach, zainicjowano spotkania na poziomie prezydenckich doradców ds. bezpieczeństwa narodowego Polski, Litwy i Ukrainy, co świadczyć może o zbliżonej percepcji priorytetów i zagrożeń także na najwyższym szczeblu. Można zatem powiedzieć, że Trójkąt Lubelski ma być nową płaszczyzną dialogu, dzięki której państwa te będą w stanie określać kierunki wspólnych działań, mówić jednym głosem w istotnych kwestiach dotyczących bezpieczeństwa regionu, jak również zidentyfikować i zhierarchizować istniejące problemy i zagrożenia w celu ich sukcesywnego rozwiązywania i skutecznego przeciwdziałania im, co może przyczynić się do efektywniejszej realizacji poszczególnych przedsięwzięć w przyszłości i jeszcze bardziej zbliżyć do siebie trzy narody.
Agenda spotkań, które odbywały się w ramach Trójkąta Lubelskiego w ostatnich miesiącach, pozwala wnioskować, że obecnie najwyższy priorytet stanowi szeroko rozumiane bezpieczeństwo. Jak wiemy Polska i Litwa niezmiennie wspierają Ukrainę w kwestii rozwiązania kryzysu we wschodniej części kraju i przywrócenia jego integralności terytorialnej. Niemniej, drugim ważnym celem wydaje się poprawa warunków w zakresie współpracy gospodarczej, gdyż spójna infrastruktura i powiązania biznesowe powinny zintensyfikować kontakty międzyludzkie w innych sferach. Te działania niewątpliwie warto wspierać poprzez budowanie świadomości społecznej.
Należy sobie jednak zdawać sprawę, że Trójkąt Lubelski, będący nadal formatem ministerialnym, nie może być interpretowany jako projekt jednoznacznie polityczny - lub szerzej geopolityczny - w klasycznym rozumieniu tego słowa. Niemniej, fakt powołania takiej właśnie inicjatywy dowodzi, że dotychczasowe instrumenty nie były lub przestały być skuteczne w obliczu dynamicznie zmieniającego się otoczenia międzynarodowego. Być może właśnie taki format, ze względu na swój relatywnie ograniczony charakter, okaże się skutecznym narzędziem zacieśniania współpracy międzysąsiedzkiej, wobec czego Trójkąt ma szansę zająć ważne miejsce w polityce zagranicznej Polski, Litwy i Ukrainy, przynajmniej w najbliższym czasie.
Obszary współpracy
Trójkąt Lubelski skupia się przede wszystkim na rozwijaniu dotychczasowej współpracy parlamentarnej i międzyrządowej. Zdecydowane i systematyczne działania na płaszczyźnie politycznej powinny stanowić podatny grunt dla skutecznej i wzajemnie korzystnej realizacji wspólnych projektów, oraz być swoistą zachętą dla inwestorów i partnerów zagranicznych. Zbliżenie w ramach Trójkąta Lubelskiego i dodatkowe wsparcie ukraińskich aspiracji w kierunku Trójmorza, Unii Europejskiej czy NATO zwiększają z jednej strony szanse tego państwa na uzyskanie statusu pełnoprawnego członka wspólnoty euroatlantyckiej, a z drugiej zaś pozwolą Polsce i Litwie na wzmocnienie ich głosu w sprawach związanych z regionem.
W kwestiach bezpieczeństwa sygnatariusze są zgodni, że należy przeciwdziałać agresywnej polityce Federacji Rosyjskiej w regionie, zwłaszcza w zakresie działań hybrydowych i dezinformacji. Istotną rolę w tym kontekście może odgrywać też Wspólna Brygada Wojskowa, poprzez zaangażowanie w proces reformowania ukraińskich sił zbrojnych, m.in. dzięki wykorzystaniu nowych możliwości wynikających z objęcia Ukrainy Programem Rozszerzonych Możliwości NATO. Ważne w tym kontekście jest zacieśnianie kontaktów między polsko-litewsko-ukraińskimi żołnierzami poprzez cykliczność wspólnych ćwiczeń oraz budowanie świadomości wspólnych zagrożeń na każdym poziomie - politycznym, wojskowym i społecznym - mając oczywiście na względzie, że jest to proces długofalowy i wieloaspektowy.
Oprócz kooperacji politycznej współpraca ma dotyczyć też sfery gospodarczej i biznesowej. Należy oczekiwać, że z czasem dominujące dotąd projekty bilateralne na bazie porozumienia z Lublina zostaną zastąpione nową trilateralną strategią rozwojową. Jeden z głównych priorytetów powinno stanowić zbudowanie spójnej infrastruktury energetycznej i transportowej w regionie. W tym celu niezbędne będzie nie tylko połączenie własnych zasobów ale też zdolność do konstruktywnego dialogu, współpracy i zaangażowania innych partnerów, przede wszystkim Białorusi.
W zakresie współpracy biznesowej widoczna jest duża przestrzeń do działania, m.in. dzięki otwartości Kijowa na polskie i litewskie inwestycje. Należy jednak wypracować jednolity i przejrzysty program wzajemnej promocji polskich, litewskich i ukraińskich przedsiębiorców, aby ułatwić im funkcjonowanie na sąsiednich rynkach. Zapewnienie stabilnych podstaw prawnych chroniących polskich i litewskich przedsiębiorców na rynku ukraińskim jest w tym wypadku kluczowe, niemniej każda ze stron powinna jasno określić zasady wejścia na swój rynek i zaoferować odpowiednie wsparcie administracyjne.
Kolejnym zadaniem postawionym sobie przez Trójkąt Lubelski jest rozwijanie kontaktów międzyludzkich oraz współpraca naukowa i kulturalna. Pamiętamy, że oprócz wspólnych interesów państwa te łączą też więzi historyczne i międzyludzkie. Aby jednak skutecznie kształtować wspólną tożsamość społeczno-kulturową w Europie Środkowo-Wschodniej nie wystarczą wielkie słowa padające podczas oficjalnych wystąpień. Szczególnie ważna w tym kontekście jest szeroko rozumiana dyplomacja publiczna, skierowana przede wszystkim do młodzieży, w celu wykształcenia nowych kadr politycznych, kulturalnych i społecznych. Należałoby zatem zintensyfikować promocję wspólnych inicjatyw odwołujących się do pozytywnych wydarzeń ze wspólnej przeszłości trzech narodów oraz zapewnić środki na rozwój współpracy kulturalno-naukowej pomiędzy naszymi państwami.
Dlaczego powstał Trójkąt Lubelski?
Trójkąt Lubelski niewątpliwie wpisuje się w szerszy kontekst procesów integracyjnych i inicjatyw współpracy regionalnej jakie w ostatnich latach powstają w naszej części Europy. Jednak dotychczasowe formaty ze względu na ich multilateralny kształt i przez to znaczne różnice percepcji priorytetów i zagrożeń, oraz często ogólne lub dalekosiężne cele, nie stwarzały skutecznych narzędzi z punktu widzenia chociażby przeciwdziałania wpływom rosyjskim w regionie czy sprawnego reagowania na zmieniające się szybko w sytuacji kryzysowej uwarunkowania. Pojawiają się również opinie, że jest on naturalną konsekwencją uwarunkowań historycznych i stanowi kolejny krok na dotychczasowej drodze trójstronnej współpracy. Z pewnością nie należy postrzegać tego formatu w kategoriach budowy faktycznego bloku politycznego czy też nowej unii, gdyż jest to przede wszystkim inicjatywa techniczna. Można natomiast próbować doszukać się pewnych analogii względem Trójkąta Weimarskiego, którego powstanie było umotywowane potrzebą wsparcia reformującego się państwa polskiego, na drodze integracji ze strukturami NATO i UE, przez jego zachodnich sąsiadów - Niemcy i Francję. Być może właśnie w tym kierunku będzie rozwijała się inicjatywa Trójkąta Lubelskiego. Na tym etapie pozostaje on jednak nieformalną płaszczyzną współpracy, która służyć ma zacieśnianiu relacji i bieżącej koordynacji stanowisk, pomóc skutecznie przeciwdziałać aktualnym zagrożeniom, takim jak próby dominacji Rosji w tej części Europy, oraz wesprzeć euroatlantyckie aspiracje Ukrainy.
Z punktu widzenia Polski powołanie nowego formatu to niewątpliwie ważne osiągnięcie polskiej polityki wschodniej. Bliższa współpraca z Ukrainą przy wsparciu Litwy powinna wzmocnić głos regionu na forum europejskim, jak również pozwala przypuszczać, że umożliwi zabezpieczenie polskich i litewskich interesów podczas ewentualnych przyszłych rozmów między Ukrainą a przedstawicielami Unii Europejskiej. Z kolei dla Ukrainy status współzałożyciela nowego formatu międzynarodowego jest ważny ponieważ pokazuje, że państwo to potrafi wyjść z własną inicjatywą, jest gotowe zaangażować się we wspólne projekty ale przede wszystkim, że oczekuje czegoś więcej niż tylko roli gościa lub petenta.
Podsumowanie
Podsumowując, cele Trójkąta Lubelskiego mają raczej wymiar techniczny, obejmują głównie konsultacje, wzmocnienie współpracy, ujednolicenie stanowisk w kluczowych sprawach, rozwiązywanie sporów, współpracę polityczną, gospodarczą i społeczną. Cele te nie są zbyt wygórowane czy dalekosiężne, ale konkretne i zorientowane na doraźnych interesach, a dzięki temu osiągalne. I właśnie to może stanowić o powodzeniu tej inicjatywy. Dotychczas nie ma konkretnych planów instytucjonalizacji tego formatu, choć takie głosy w przestrzeni publicznej się pojawiają. O ile powstanie swego rodzaju sojuszu, w klasycznym rozumieniu tego słowa, wydaje się obecnie mało realne - z wielu względów - to z pewnością szukanie wspólnych mianowników oraz promocja łączącego te trzy narody dziedzictwa wydaje się rzeczą pozytywną. Należy zatem zadbać, by dialog między naszymi państwami, w tak sprzyjającej atmosferze jak to ma miejsce w ostatnim czasie, trwał możliwie najdłużej.
Autor: Jarosław Pobihon
Źródła:
http://orka.sejm.gov.pl/kronika.nsf/wgKAdNr/6-17/$file/kronika017_6.pdf
https://litpolukrbrig. wp.mil.pl/pl/pages/historia-2018-02-23-b/
https://www.pap.pl/aktualnosci/news,734351,prezydent-duda-wraz-z-malzonka-przybyli-na-ukraine.html
https://www.pap.pl/aktualnosci/news,734752,duda-i-zelenski-we-wspolnej-deklaracji-wzywaja-do-zakonczenia-nielegalnej [dostęp: 27.04.2021].
https://www.pap.pl/aktualnosci/news,735802,prezydent-drzwi-do-unii-europejskiej-musza-pozostawac-otwarte.html
P. Kroll, Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658–1660, WUW, Warszawa 2008.