Autorka: Paulina Stocka
Informacje ogólne.
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Organization for Security and Co-operation in Europe - OBWE) jest organizacją regionalną (rozdział VIII Karty Narodów Zjednoczonych). Jej członkami jest 57 państw-uczestników. Celem OBWE jest konsolidacja bezpieczeństwa i współpracy na obszarze działania w trzech wymiarach bezpieczeństwa: polityczno-wojskowym (zapewnia je Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa, Traktat o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie (CFE) oraz Traktat o Otwartych Przestworzach), gospodarczo-ekologicznym i ludzkim.
Decyzje w ramach OBWE podejmowane są w oparciu o zasadę konsensusu. Deklaracje i decyzje OBWE mają charakter polityczny i nie są prawnie wiążące. OBWE ściśle współpracuje z innymi organizacjami międzynarodowymi m.in. ONZ, Radą Europy, Unią Europejską. Bliskie kontakty szczególnego rodzaju utrzymuje z pięcioma państwami azjatyckimi: Afganistan, Japonia, Korea, Mongolia, Tajlandia oraz sześcioma śródziemnomorskimi: Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko, Tunezja (są to tzw. Partners for Co-operation).
Idea powstania konferencji zrodziła się w latach 60. XX wieku. Uważano, że dla dobra Europy należałoby nawiązać współpracę pomiędzy państwami należącymi do NATO i Układu Warszawskiego. Propozycja zwołania międzynarodowej konferencji bezpieczeństwa i współpracy została zgłoszona przez ówczesnego polskiego ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego 14 grudnia 1964 r. na XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.
Po powołaniu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, które spełniało rolę forum dialogu i negocjacji pomiędzy Wschodem i Zachodem, rezultatem dwuletnich spotkań KBWE prowadzonych w Genewie i Helsinkach było przyjęcie 1 sierpnia 1975 r. Aktu Końcowego. Stanowił on szereg zobowiązań o charakterze politycznym, wojskowym i ekonomicznym oraz zasad współpracy i komunikowania się między państwami oraz państwami i ich obywatelami.
Do roku 1990 KBWE miała formułę spotkań i konferencji, w ramach których weryfikowano czy istniejące zobowiązania są poprawnie implementowane. Paryska Karta Nowej Europy (podpisana przez ówczesnego premiera Tadeusza Mazowieckiego) wymieniła KBWE jako gwaranta wzmacniania bezpieczeństwa i współpracy po roku 1989, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia Konferencji. W rezultacie poszerzono zakres jej działalności oraz powołano stałe instytucje takie jak Sekretariat, Biuro ds. Wyborów (aktualnie Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka z siedzibą w Warszawie [Office for Democratic Institutions and Human Rights - ODIHR] czy Centrum Zapobiegania Konfliktom.
Na mocy decyzji podjętej podczas szczytu w Budapeszcie w 1994 roku, KBWE została przekształcona w OBWE (od 1995 r.). Warto podkreślić, iż z polskiej inicjatywy szczyt budapeszteński uchwalił Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa. Przykładowo art. 5 Kodeksu odzwierciedla polską koncepcję solidarności z państwami, których bezpieczeństwo może być zagrożone.
Polskie Przewodnictwo w OBWE w 2022 roku.
1 stycznia 2022 r. Polska objęła roczne przewodnictwo Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy z Europie na mocy decyzji Rady Ministerialnej OBWE w Bratysławie z 5 grudnia 2019 r. To drugie przewodnictwo naszego kraju, poprzednie miało miejsce w 1998 roku.
Publiczne wyrazy poparcia dla Polski wyraziły takie kraje jak m.in. Rumunia, Włochy, Litwa, a także – co dość zaskakujące – Federacja Rosyjska. Natomiast 29 grudnia 2021 roku Moskwa podkreśliła, że oczekuje od polskiego przewodnictwa m.in. rozwiązania kwestii Naddniestrza i ustalenia jego niezależnego statusu od Kiszyniowa. Nie zabrakło też rekomendacji ze strony Kremla, że liczy na mądrą politykę względem sytuacji w Europie Środkowo-Wschodniej.
Minister Spraw Zagranicznych RP Zbigniew Rau podkreślił wagę przestrzegania zasad prawa międzynarodowego (udzielenie pomocy ludności cywilnej w strefach konfliktu) oraz istotę wykorzystania istniejących już instrumentów i narzędzi OBWE. Priorytety przedstawił 13 stycznia br. na posiedzeniu Stałej Rady OBWE w Wiedniu.
Głównym celem polskiego Przewodnictwa będą działania służące uregulowaniu regionalnych i zamrożonych konfliktów (sytuacja na Białorusi, w Mołdawii, Gruzji i konflikt miedzy Armenią i Azerbejdżanem) oraz sytuacji kryzysowych poprzez wykorzystanie struktur OBWE, mając na uwadze ryzyko wojny. Polska chce pełnić rolę uczciwego pośrednika i mediatora pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi stronami.
Szef polskiej dyplomacji, wyrażając uznanie dla Specjalnej Misji Obserwacyjnej OBWE w Ukrainie (SMM, działająca od 2014 r.), zaapelował o przedłużenie jej mandatu poza 31 marca 2022 r. Zapowiedział także reagowanie na wyzwania postpandemiczne oraz zwrócił uwagę na kwestie klimatyczne, cyberbezpieczeństwo oraz przejrzystość wojskową. Warszawa skupi się również na wymiarze ekonomicznym, gdzie priorytetem będzie odbudowa i modernizacja gospodarek.
Polska będzie współpracować w ramach tzw. trójki OBWE z poprzednim i kolejnymi przewodnictwami – odpowiednio Szwecją i Macedonią Północną. Rada Ministerialna OBWE odbędzie się w Łodzi w grudniu 2022 roku.
Aktywność Polski w OBWE.
Polska dość aktywnie działa w ramach OBWE. Jej celem jest wzmocnienie europejskiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego, systemu gwarantującego równość wszystkich państw, wykluczającego hegemonię oraz groźbę użycia siły. Polska będąca sygnatariuszem i wykonawcą porozumień dotyczących rozbrojenia konwencjonalnego (Traktat o siłach konwencjonalnych i Traktat o stanach osobowych sił zbrojnych, podpisane analogicznie 19 listopada 1990 r. w Paryżu i 10 lipca 1992 r. w Helsinkach), uczestniczy w inspekcjach i kontroli redukcji zbrojeń.
Polska koordynowała także, w osobie Adama Kobierackiego, udział w negocjacjach dot. środków stabilizacyjnych dla lokalnego zarządzania kryzysowego, który pomyślnie doprowadził do ich zakończenia pod koniec 1993 roku. Polska przedstawiła pierwszy dokument dotyczący potencjalnego regionalnego porozumienia CSBM, tj. środki budowy zaufania i bezpieczeństwa.
Koncept określany „Modelem Kaliningradzkim” obejmował wymianę informacji, kontakty wojskowe, inspekcje itp., i był przyczynkiem do zorganizowania w 1996 roku „Baltictable” w ramach Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa zajmującego się CSBM na tym obszarze. Uznając aktywną rolę Polski, zaproponowano jej przewodnictwo w Seminarium Regionalnej Kontroli Zbrojeń na obszarze OBWE.
Polska odegrała również innowacyjną rolę w opracowywaniu przyszłego programu kontroli broni OBWE, który miał na celu budowanie wspólnej odpowiedzialności za bezpieczeństwo wojskowe, sprawniejszą implementację porozumień i ograniczenie działań wojskowych. Założenia te zostały zaprezentowane w Wiedniu we wrześniu 1994 roku przez ministra spraw zagranicznych Andrzeja Olechowskiego, który zasugerował podjęcie wspólnych działań w walce z destabilizacją regionu czy modernizacji sprzętu wojskowego.
Dokument stał się bodźcem do opracowania deklaracji na temat rozbrojenia w grupie Trójkąta Weimarskiego, która, zmodyfikowana, przedstawiona została jako propozycja na Spotkaniu Przeglądowym KBWE w Budapeszcie.
Polska obecność w misjach terenowych OBWE.
Stan na 2020 rok:
Misje terenowe
- Kosowo - 1
- Macedonia Północna - 2
- Serbia - 1
- Górski Karabach – 1
- Ukraina – 37
- Kirgistan – 1
- Gukovo/Donieck – 1
Łącznie: 44 osoby
Obecnie wśród szefów misji OBWE Polska ma jednego przedstawiciela: ambasadora Andrzeja Kasprzyka, pełniącego od 1997 roku funkcję Osobistego Przedstawiciela Przewodniczącego OBWE ds. konfliktu wokół Górnego Karabachu.
W działaniach OBWE w misjach terenowych działali liczni polscy dyplomaci. W latach 1992 –1993 Osobistym Przedstawicielem Przewodniczącego KBWE ds. politycznego rozwiązania konfliktu w Naddniestrzu był późniejszy minister spraw zagranicznych prof. Adam Daniel Rotfeld. Dyrektorem Centrum Zapobiegania Konfliktom był już wspomniany wcześniej ambasador Adam Kobieracki.
W latach 1997–2000 był ambasadorem w Stałym Przedstawicielstwie RP w Wiedniu, a w 1998 roku przewodniczył Stałej Radzie OBWE. Aktualnie Stałym Przedstawicielem jest ambasador Adam Hałaciński (były Ambasador RP w Szwecji i dyrektor Departamentu Polityki Bezpieczeństwa MSZ).
Wśród przedstawicieli Wojska Polskiego i cywilnych ekspertów wyróżnić można Andrzeja Ekierta, Stanisława Kozieja czy Stanisława Przygodzkiego (były Ambasador RP przy Biurze ONZ w Wiedniu i w Biurze w Genewie).
Więcej na temat genezy obecności Polski w OBWE oraz reakcji organizacji na wojnę w Ukrainie w następnej części artykułu.
Źródła:
[1]https://www.gov.pl/web/obwe/polska-w-obwe
[2]https://ifsh.de/file-CORE/documents/yearbook/english/95_96/Novak.pdf
[5]https://ine.org.pl/przewodnictwo-polski-w-obwe-rok-szans-i-proby-sil/
[6]Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, pod red. A. Ciupiński, K. Malak, AON, Warszawa 2004