Nie zmienia to jednak faktu, że w sposób szczególny szefstwo związane jest z armią i w tym wymiarze ma najbardziej prestiżowy charakter, co związane jest niewątpliwie ze szczególną pozycją sił zbrojnych najpierw w radzieckim, a później w rosyjskim społeczeństwie. Ponadto, w dzisiejszej Rosji angażowanie obywateli w tego typu działalność jest uważane za przejaw postawy patriotycznej i nacechowane pozytywnie w narracji prowadzonej przez władzę federalną oraz władze lokalne.
Oczywiście, należy w tym miejscu podkreślić, że szefstwo jest równie popularne w innych krajach byłego ZSRR, czego dobitny wyraz mogliśmy zaobserwować chociażby w trakcie gorącej fazy konfliktu w Donbasie, kiedy to prezydent Petro Poroszenko w marcu 2015 zaapelował do władz obwodów o to, by każdy z nich objął patronat nad budową umocnień jednego odcinka frontu, a także później gdy władze obwodowe zostały wezwane do objęcia szefstwem po jednej jednostce wojskowej biorącej udział w walkach na wschodzie Ukrainy[3].
Co zaś tyczy się Rosji, to nie będzie przesadą stwierdzenie, że w tym kraju szefstwo zostało wbudowane w instytucjonalno-państwowe ramy, a także w pewnym sensie w państwową ideologię, będąc częścią składową stosunków między społeczeństwem a siłami zbrojnymi. W referacie Izby Społecznej Federacji Rosyjskiej z 2012 roku dotyczącym sfery społecznego patronatu nad armią nakreślono główne kierunki tej tak zwanej po rosyjsku „szefskiej raboty” – miałaby ona obejmować nie tylko materialne zabezpiczenie objętych patronatem jednostek wojskowych czy przeniesionych do rezerwy żołnierzy/funkcjonariuszy (jedną z instytucji korzystających z tego typu pomocy jest Federana Służba Graniczna FR), ale również wychowanie młodzieży w wieku przedpoborowym w duchu patriotyzmu i szacunku do sił zbrojnych i działaność kulturalno-oświatowa[4].
Żeby oddać skalę tego zjawiska posłużę się przykładami liczbowymi. Przodownikiem w sferze szefstwa jest miasto Moskwa – w jej budżecie stała pozycję zajmuje rubryka „szefska pomoc”, a którą miasto przeznaczyło w latach 2007-2009 sumę rzędu 450 mln. rubli. Moskwa oganizowała pomoc dla rosyjskich oddziałów znajdujących się zarowno tuż za miedzą, czyli w Podmoskowiu, tych bardziej oddalonych części Federacji Rosyjskiej, jak:, Czeczenia czy Kabardyno-Bałkaria, poprzez zajęte przez jednostki rosyjskie terytoria takie jak krymski Sewastpol, Osetia Południowa, Abchazja, na misjach zagranicznych (b. Jugosławia i Tadżykistan) kończąc. Łącznie rosyjska stolica sfinansowała w latach 1993-2000 23 delegacje z pomocą materialną dla jednostek wojskowych o łącznym tonażu 1870 t[5].
Jak nietrudno się domyślić, taka pomoc nie jest zupełnie bezinteresowna. Często jednostki wojskowe, w szczególności okręty, przyjmują nazwę swoich dobroczyńców by w ten sposób uczcić ich hojność. W przypadku okrętów takich, jak „Omsk”, „Czelabińsk”, „Twer”, „Tomsk”, „Brack” czy „Kuzbas” łatwo domyślić się które miasta bądź regiony pomagają w utrzymaniu tych jendostek. Oprócz sfery symbolicznej są oczywiście bardziej namacalne „rekompensaty”. Dla przykładu – na podstawie umowy podpisanej pomiędzy władzami Jamało-Nienieckiego Okręgu Autonomicznego a dowództwem Floty Czarnomorskiej, do służby na okręcie „Jamał” wchodzącym w skład Floty Czarnomorskiej przyjęto 200 mieszkańców wspomnianego okręgu autonomicnzego[6], natomiast w 2014 roku miasto Murmańsk objęło szefstwem krążownik lotniczy Admirał Kuzniecow (który note bene niedawno „wsławił się” kontrowersyjnym przejściem wraz z grupą rosyjskich okrętów przez Kanał La Manche), w zamian za co 200 murmańczan zotało przyjętych do służby na okręcie[7]. Z kolei obwód leningradzki we wrześniu 2015 objął patronatem bazę rosyjską w Tadżykistanie. Wskazywano wtedy na związek regionu z wziętą pod opiekę jednostką – 201. Dywizja Zmotoryzowana, na fundamencie której została utworzona baza, brała udział w obronie Leningradu podczas II wojny światowej[8].
We współczesniej Rosji szefstwo przeżyło apogeum rozwoju w czasie kryzysu lat 90., kiedy to Federacja Rosyjska pod rządami Jelcyna nie radziła sobie z zadaniem finansowania rozbudowanych sił zbrojnych. Wtedy to, dzięki pomocy na poziomie lokalnym udało się uniknąć sytuacji, w której pozostawiona bez żołdu armia zaczęłaby grozić władzy centralnej buntem. Jednocześnie, w ten sposób zaczęło się kształtować coś w rodzaju samorządu – w istocie, we współczesnej Rosji to właśnie szefstwo było niejako pionierską platformą rozwoju samorządności i budowania w społeczeństwie poczucia odpowiedzialności za stan państwa. Takie budowanie odpowiedzialności nie ominęło też najbogatszych Rosjan, od których wręcz wymagano „dołożenia się” do sił zbrojnych. Z drugiej strony objęcie patronatem jednostki wojskowej przez biznesmena bądź przedsiębiorstwo miało i ma niemałe znaczenie dla prestiżu patrona. W charakterze przykładu może tu posłużyć chociażby objęcie przez Rostelekom szestwem nad okrętem „Marszałek Szaposznikow” w maju 2015[9]. Jak twierdzi Andrzej Wilk z Ośrodka Studiów Wschodnich, odmowa przez Chodorkowskiego udziału w sponsorowaniu sił zbrojnych mogła być jedną z przyczn jego upadku[10].
Szefstwo jest instytucją dość niejednoznaczną – z jednej strony można w niej upatrywać przejawów samorządności, z drugiej kolejnego kanału służącego do pomowania rządowej propagandy i kreowania postaw szacunku do wojska i w szczególny sposób pojmowanego patriotyzmu, szczególnie wśród młodzieży. Wreszcie, jest to jedna z płaszczyzn, na których mogą rozkwitać nielegalne praktyki z korupcją w tle. Oprócz oczywistych i nagłośnionych korzyści „szefskiej” współpracy, takich jak zapewnienie miejsc pracy dla przyjmowanych na służbę w danej jednostce mieszkańców patronującego podmiotu, istnieją też inne, mniej eksponowane korzyści dla patronów – wśród nich należy wymienić przede wsystkim wpływy polityczne (uważa się, że między innymi dzięki szefstwu były mer Moskwy, Jurij Łużkow, tak długo utrzymał swoją posadę – niemałe rozmiary świadczonej przez Moskwę pomocy w rmach szefstwa zostały przedstawione parę akapitów wyżej) oraz prestiż.
Piotr Furmaniak
[1] Толковый словарь Ушакова. Д.Н. Ушаков. 1935-1940, http://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/1091806 (dostęp: 23.10.2016).
[2] В. В. Шахворостов, Шефство как одна из форм взаимной помощи подразделений Красной Армии, пограничников и местного населения в 1920-х годах на Дальнем Востоке, Молодой ученый. — 2010. — №1-2. Т. 2. — С. 51-55.
[3] Каждая область Украины возьмет «шефство» над участком фронта на Донбассе, http://fakty.ua, 14.03.2015, http://fakty.ua/196875-kazhdaya-oblast-ukrainy-vozmet-shevstvo-nad-uchastkom-fronta-na-donbasse-video (dostęp: 23.11.2016); Руководство областей возьмет шефство над воинскими частями, http://www.aif.ua , 11.02.2016, http://www.aif.ua/politic/ukraine/rukovodstvo_oblastey_vozmet_shefstvo_nad_voinskimi_chastyami (dostęp: 23.10.2016).
[4] Военно-шефская работа: состояние, проблемы, перспективы. Доклад., Общественная палата Российской Федерации, Комисиия по проблемам социальной безопасности и социально-экономическим проблемам жизни военнослужащих, членов их смей и ветеранов, Москва 2012, str. 12-13.
[5] Ibidem, str.15.
[6] Ibidem.
[7] Мурманск взял шефство над ТАВКР «Адмирал Кузнецов», http://s-vesti.ru , 24.11.2014, http://s-vesti.ru/news/severnyy-flot/2014/11/2324-murmansk-vzyal-shevstvo-nad-tavkr-admiral-kuznecov/ (dostęp:25.10.2016).
[8] Ленобласть взяла шевство над Гатчинской военной базой в Таджикистане, news.rambler.ru, 05.10.2015, https://news.rambler.ru/politics/31251737-lenoblast-vzyala-shevstvo-nad-gatchinskoy-voennoy-bazoy-v-tadzhikistane/ (dostęp: 25.10.2016).
[9] «РОСТЕЛЕКОМ» берет шефство над БПК «Маршал Шапошников», vladnews.ru, 15.05.2015, http://vladnews.ru/2015/05/15/94318/rostelekom-beret-shevstvo-nad-bpk-marshal-shaposhnikov.html (dostęp:25.10.2016).
[10] Armia to Rosja, Rosja to armia [w:] Ł. Warzecha Między Berlinem a Pekinem, Warszawa 2016.