Autor: Grzegorz Szymborski
Pomimo destrukcji kwiatu szwedzkiej armii w 1709 roku, konflikt, wszczęty w 1700 r. przez koalicję Saksonii, Danii oraz Rosji, rozgorzał na nowo na kolejnych 12 lat. Do wojny włączyli się pobici wcześniej sojusznicy Piotra I, niebawem też z osłabienia Szwecji skorzystać zechciały i inne kraje – Brandenburgia-Prusy oraz Hanower, pozostający w unii personalnej z Wielką Brytanią pod berłem Jerzego I.
Bardzo szybko wojna przeniosła się na terytoria szwedzkie. Już w 1709 r. wojska Karola XII zostały ewakuowane z Rzeczypospolitej na Szwedzkie Pomorze, zagrożone przez Sasów i Duńczyków. W 1710 r. Rosjanie oblegli zaś Rygę i inne inflanckie twierdze. Z końcem tego roku wszystkie wschodniobałtyckie posiadłości Szwecji znalazły się pod rosyjską okupacją, a car przystąpił do budowy floty. Utrata ziem nie skłoniła jednak Karola XII do kapitulacji. Piotr I przedsiębrał zatem kolejną wyprawę wojenną celem nakłonienia upartego przeciwnika do złożenia broni. W 1713 r. wojska carskie uderzyły na Finlandię, zajmując wiosną Helsingfors (Helsinki). Kampania 1713-1714 zakończyła się sukcesem. Wiosną 1716 r. padła ostatnia twierdza szwedzka w regionie – Kajaneborg.
Nieustające sukcesy rosyjskiej armii w walce ze Szwedami zniechęciły do Moskwy jej sojuszników. Sojuszników, z którymi Piotr I coraz mniej się liczył, umocniwszy swoje więzi z kilkoma niemieckimi dynastiami w Meklemburgii czy Holsztynie. Miasta Rzeszy: Brema, Stralsund i Szczecin – z końcem 1715 r. znajdowały się w rękach wrogów Szwecji. Na południowym wybrzeżu Bałtyku trzymał się wyłącznie Wismar.
W tym opłakanym położeniu międzynarodowym Karol XII wciąż liczył na odwrócenie losów wojny. Z jednej strony pojawiały się tak fantastyczne pomysły jak desant na Wielką Brytanię celem wspomożenia jakobitów i restytucji dynastii Stuartów, z drugiej negocjacje z… piratami z Madagaskaru, którzy oferowali Skandynawom swe usługi i okręty w zamian za prawo do osiedlenia się w Szwecji. Z doszłych do skutku przedsięwzięć króla należy wspomnieć dwie wyprawy do Norwegii w 1716 i 1718 r. – obie zakończone klęskami, w tym druga – śmiercią samego monarchy, do dziś owianą nimbem tajemniczości. Jaki plan roił się w głowie szwedzkiego monarchy, gdy miast wydać carowi bitwę, drugi raz przekraczał norweską granicę? Król nigdy tego nie wyjawił i wyruszył na Zachód w jedynie sobie znanym celu. Celu, który zabrał z sobą do grobu. Tak jak i szwedzkie nadzieje na zwycięstwo bądź choćby honorową kapitulację.
Z pewnością ambitny monarcha nie planował „wymienić” Norwegii na Finlandię. Karol zdawał sobie sprawę z tego, że car zajął Wielkie Księstwo tylko celem wywarcia nań nacisku. Piotr I nie zamierzał anektować tych ziem. „Wymiana” Norwegii na wschodniobałtyckie prowincje nie wchodziła w grę, skoro Rosjanie wszczęli wojnę celem uzyskania dostępu do Bałtyku. Zwrot Rygi, Narwy czy Wyborga mógł nastąpić wyłącznie na drodze siłowej.
Wstępnie rokowania pokojowe zostały otwarte na Wyspach Alandzkich w maju 1718 r. Na czele rosyjskiej delegacji stanęło trzech cudzoziemców w carskiej służbie – Jacob Bruce, Andrej Ostermann oraz Paweł Jagużyński. Karola XII reprezentował jego bliski powiernik Georg Heinrich von Görtz z sojuszniczego Księstwa Holsztynu oraz były szwedzki ambasador w Londynie Carl Gyllenborg. Strona carska przystąpiła do rozmów na skutek wspomnianych tarć w łonie Ligii Północnej. Piotr I był rozczarowany, ze jego wojsk nie dopuszczono do oblężenia Wismaru. Miał żal, że król Wielkiej Brytanii nie angażuje swojej floty przeciwko Szwedom. Prusacy, zadowoleni z zajęcia Szczecina, nie widzieli potrzeby dalszego wspomagania Rosji. Obaj niemieccy władcy obawiali się aspiracji Piotra I, przy czym szwedzka dyplomacja rozsiewała plotki o chęci zawarcia separatystycznych pokojów, co tylko podsycało wzajemną nieufność formalnych wciąż koalicjantów.
Rosyjska taktyka negocjacyjna nakazywała odnosić się do ziem Ingrii, Karelii czy Estonii jako odwiecznych ziem rosyjskich, które pragnęła odzyskać po stu latach od pokoju w Stołbowie z 1617 r., w którym Moskwa zrzekła się tych terytoriów na rzecz Sztokholmu. Nieco inaczej prezentowało się żądanie przekazania twierdzy Wyborg – przyczółek ten w przeszłości nie należał do Moskwy ani żadnego innego ruskiego księstwa, nie mniej car widział w tym obszarze kompensację za trudy wojenne. Ulokowany na Przesmyku Karelskim punkt stanowił niezbędną dla osłony Sankt Petersburga linię obrony. Nienegocjowalność zwrotu Wyborga wyrażona została m.in. w naznaczeniu wojskowego gubernatora okupowanego terytorium, które już latem 1719 r. zostało wydzielone jako nowa jednostka administracyjna Carstwa Rosyjskiego. Na czele dystryktu stanął pułkownik Iwan Szuwałow. Poruczono mu sporządzenie dokładnych map terytorium, którego car za nic nie zamierzał wypuścić z rąk.
Negocjacje alandzkie przebiegały w napiętej atmosferze, choć w zawarciu korzystnego pokoju ze Szwecją Piotr I dostrzegał możliwość zjednania sobie Skandynawów dla własnych celów. Rosja była skłonna zwrócić Szwecji Finlandię, ale Ingrię, Karelię i Estonię zamierzała zatrzymać. Inflanty miały przejść pod rosyjskie panowanie na czterdzieści lat. W zamian, car miał wspomóc Karola w jego próbach podboju Norwegii i uregulowania spraw na południowym wybrzeżu Bałtyku, co było elementem planu Görtza, przedłożonego w lipcu 1718 r. Z inicjatywy tegoż, na stole negocjacyjnym znalazła się również kwestia obsady polskiego tronu. W sierpniu 1718 r. car zgodził się na przywrócenie Stanisława Leszczyńskiego – protegowanego Szwecji – jednak w listopadzie Piotr I wycofał się z tej obietnicy. W międzyczasie także szwedzki monarcha odrzucił projekt swojego ministra, ale dla zyskania na czasie polecił dyplomacie przeciągnąć rozmowy. W tej sytuacji, pierwszy projekt traktatu sporządzony we wrześniu 1718 nie został nawet Karolowi XII dostarczony – Gyllenborg również znał stanowisko swego monarchy i wiedział, że za nic nie jest w stanie zaakceptować oczekiwanych cesji terytorialnych. Wobec powyższego, ewentualna rezygnacja z Kexholmu ze strony Piotra I pozostawała bez znaczenia. Król Szwecji wciąż wierzył w możliwe zwycięstwo. Görtz powrócił na Wyspy Alandzkie na krótko przed śmiercią swego monarchy i już wtedy Rosjanie zakwestionowali szczerość intencji interlokutorów. Negocjacje w miasteczku Lövö przeciągnęły się września 1719 r., choć praktycznie załamały się już po śmierci Karola. W związku z bezkrólewiem, dopiero wiosną 1719 r. rozmowy zostały bezowocnie wznowione. Obie strony przeciągały pertraktacje dla własnych celów – Szwedzi starali się opóźnić wznowienie działań wojennych i niszczycielskie rajdy eskadr carskich, Rosjanie zaś wywrzeć naciski na sojuszników, by ci nie zawierali ze Sztokholmem separatystycznych układów. Gra na zwłokę miała jednak ze szwedzkiego punktu widzenia definitywnie rozerwać więzy łączące Rosję z jej sojusznikami, nie zaś prowadzić do ponownego zbliżenia.
Jesienna ofensywa rosyjska 1719 r. w konsekwencji zerwania rokowań przyniosła Szwecji straty sięgające 6 milionów riksdalerów, co przewyższało roczny budżet państwa. Setki osiedli i manufaktur zostało spalonych, wobec czego finalne negocjacje zostały wznowione 28 kwietnia 1721 r. Stronę rosyjską ponownie reprezentowali ci sami dyplomaci, z ramienia nowego króla Szwecji Fryderyka Heskiego wystąpili z kolei: Johann Paulinus Lilienstedt i baron Otto Reinhold Strömfelt. Tym razem Rosjanie zażądali wieczystego odstąpienia Inflant. Kolejny niszczycielski rajd zrównujący z ziemią 500 wiosek oraz zagrożenie inwazji na Szwecję właściwą przez 115 tysięcy żołnierzy złamały skandynawskich negocjatorów, w swej naiwności oczekujących lżejszych, niż przed dwoma laty, warunków. 10 września 1721 r. pokój kończoną III wojnę północną został zawarty.
Dokument składał się z dwudziestu pięciu artykułów. Gros z nich dotyczył zaprzestania działań wojennych czy braku wpływu ew. potyczek następujących po dacie ratyfikacji na uzgodnione warunki. Pokój w fińskim Nystad był ostatnim i najdotkliwszym układem kończącym szwedzkie zmagania z koalicją. Sztokholm odstępował Moskwie wszystkie wschodnie ziemie, w tym Kexholm i Wyborg. Traktat przewidywał wieczystą przyjaźń między państwami i zakazywał wchodzenia w konszachty, które choćby pośrednio mogły narażać na szwank relacje szwedzko-rosyjskie. Moskwa wymusiła na Sztokholmie zakaz podpisywania tajnych protokołów. Art. 4 odnosił się do zdobyczy terytorialnych, zaś art. 8 – do przebiegu granicy w Finlandii. Wytyczenie jej w terenie było żmudnym przedsięwzięciem, do którego oddelegowano pułkownika Szuwałowa. Stanął on na czele rosyjskiej komisji, która wespół ze Szwedami ustaliła kształt nowego terytorium, opisanego w Traktacie Wyborskim przyjętym 30 marca 1723 r. jako integralna część art. 8 traktatu w Nystad.
Rosja obiecała ewakuować Finlandię oraz dokonać zwrotu zagrabionych archiwów jej dotyczących. Według art. 6, celem zabezpieczenia szwedzkich potrzeb żywnościowych, zapewniono Sztokholmowi zgodę na zakup chleba w wybranych miastach Inflant za cenę 50 tys. rubli rocznie. Szwecja miała zostać zwolniona z ceł i podatków, jednak stosowanie przepisu mogło zostać zawieszone w latach nieurodzaju w Rosji. Car obiecał zachować wszystkie przywileje mieszkańców prowincji, w tym Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Jednocześnie zapewnił swobody Cerkwi prawosławnej na nowo podbitych terenach. W zamian za zrzeczenie się Inflant, Rosja wypłaciła Szwecji 2 miliony talarów.
Traktat w Nystad posłużył carowi do rozprawienia się z niedawnym sojusznikiem Augustem II. Zgodnie z art. 15 traktatu, pomimo niedopuszczenia przedstawicieli Rzeczypospolitej do obrad, traktat ten miał być dla niej wiążący. Car zobowiązywał króla Szwecji do jak najprędszego zawarcia z Warszawą i Dreznem pokoju pod swoją mediacją. W ten sposób nie tylko obszedł obietnicę niezawierania separatystycznego pokoju, ale zmusił Augusta II do uznania przekazania Rosji Inflant. Inflant, które od samego początku istnienia koalicji obiecane były najpierw Saksonii, a następnie i Rzeczypospolitej, z którą od 30 sierpnia 1704 roku łączył ją antyszwedzki sojusz. Po 1716 r. stało się jasne, że terytoria, o które August II wszczął wojnę w lutym 1700 r., zostały bezpowrotnie utracone.
Nie ziścił się również żaden z planowanych „przewrotów sojuszy”. Spełzł na niczym plan aliansu szwedzko-rosyjskiego z 1718 r., niepowodzeniem zakończyły się próby Wielkiej Brytanii, by wespół z Austrią, Saksonią i Rzecząpospolitą obrócić się przeciwko Rosji, co w 1718 r. zainicjował August II. Co prawda 5 I 1719 r. w Wiedniu zawarto porozumienie hanowersko-sasko-austriackie wymierzone w Rosję, a siły carskie zmuszono do wycofania się z Meklemburgii, jednak Sejm Rzeczypospolitej nie ratyfikował traktatu, który wciągnąłby ją w kolejną wojnę. Z perspektywy Habsburgów, udział Polaków w sojuszu był kluczowym dla powodzenia operacji. Wraz z niedoszłym do skutku antyrosyjskim aliansem, car mógł dokonać dzieła i zawrzeć pokój, który jak twierdził, był więcej, niż korzystny. Rosja uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i zabezpieczyła przyszłość zarówno swojej nowej stolicy, jak i nowego, proklamowanego w listopadzie 1721 roku Imperium. Zarówno Szwecja, jak i Rzeczpospolita – główni rywale Rosji w XVII wieku – nie mieli już nigdy stanowić zagrożenia dla swego wschodniego sąsiada.
Bibliografia:
- Kinloch M. R., Peter the Great: His Life and World, 1981,
- Kosińska U., Rosyjskie plany wywołania antykrólewskiej konfederacji i detronizacji Augusta II w 1719 r., „Kwartalnik Historyczny”, R. CVI, 1999,
- Kosińska U., Sejm 1719-1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeńskiego, Warszawa 2003,
- Krokosz P., Koniec wojny – początek imperium. Rosyjsko-szwedzki traktat pokojowy 1721 [w:] Najjaśniejsza Rzeczypospolita. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Stroynowskiemu, red. Małgorzata Durbas, Częstochowa 2019,
- Liljegren B., Karol XII, Gdańsk 2010,
- Sundberg U., Bitwa pod Stäket 13 VIII 1719, Zabrze-Tarnowskie Góry 2012,
- Ништадтский мирный договор между Россией и Швецией 1721 года, 30 августа (Link),
- Проскурякова М. Е., Русско-шведское разграничение в Финляндии и институт пограничных комиссаров после Ништадтского мира // „Новгородская земля, Санкт-Петербург и Швеция в XVII–XVIII вв. Сборник статей к 100-летию со дня рождения Игоря Павловича Шаскольского”. СПб.: Нестор-История, 2018.