Autor: Igor Dziedzic
Należą do nich między innymi kwestie pozycji ludności rdzennej, znaczenia ustrojowego regionów, wzmocnienie ochrony praw człowieka II generacji, wzmocnienie władzy ustawodawczej i sądowniczej, czy też regulacje dotyczące ochrony środowiska. Na ten moment badania opinii publicznej wskazują na umiarkowany sceptycyzm społeczeństwa wobec proponowanych zmian.
Uwarunkowania polityczne w Chile – spuścizna czasów autorytarnych.
Chile jest krajem mierzącym się z szeregiem dwuznaczności, związanych z dziedzictwem okresu autorytarnych rządów Augusto Pinocheta (1973-1990). Najdobitniej świadczy o tym fakt, że do dziś obowiązującą ustawą zasadniczą jest Konstytucja z 1980 r., która została wyłącznie uzupełniona o szereg poprawek, jednak jej istota i duch nie uległy zmianie.
Konsekwencje polityki gospodarczo-społecznej prowadzonej w czasie tego okresu odczuwalne są do dziś. Należy do nich między innymi wysoki stopień polaryzacji politycznej – zaledwie 20% Chilijczyków uważa, że doszło w kraju do pojednania po czasach dyktatury. Aż 85% obywateli przekonana jest o braku rozliczenia rządów Pinocheta. Panuje powszechna opinia, że wciąż istnieją nieformalne przywileje dla aparatu funkcjonującego w poprzednim reżimie.
Istotnym komponentem jest również sposób w jaki doszło do transformacji politycznej. Miała ona miejsce w warunkach Konstytucji uchwalonej w czasach autorytaryzmu i za przyzwoleniem niedemokratycznego aparatu państwowego. Przez cały okres post autorytarny w upośledzonej sytuacji znajdowała się ludność rdzenna, która dotknięta była problemem nierówności ekonomicznych i administracyjnych.
Można zauważyć relatywnie wysoki poziom wolności politycznych (w regionie wyższy mają tylko Urugwaj i Kostaryka), lecz jednocześnie niskie zadowolenie społeczne z systemu demokratycznego (jedynie 43% wg. badań Fundacji Adenauera). Od roku 2006 postępuje kryminalizacja protestów, wzrosła także liczba brutalnych działań policji wobec protestujących.
Aparat państwowy funkcjonujący w poprzednim reżimie wykazywał upór w stosunku do głębszych reform strukturalnych proponowanych przez rządzącą wiele lat partię chrześcijańsko demokratyczną.
Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne podziałów w społeczeństwie.
Rządy Pinocheta dokonały wielowymiarowych zmian w strukturze gospodarczej kraju. Z jednej strony Chile systematycznie odnotowuje szybki rozwój gospodarczy. Pod względem wskaźnika PKB per capita – 16 070 Dolarów wg. danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W regionie wyprzedza je tylko Urugwaj. Systematycznie wzrasta także Produkt Krajowy Brutto (w 2021 roku 7,2%), przy umiarkowanym poziomie bezrobocia (7,8%).
Warto jednak zwrócić uwagę na równie wysoki poziom nierówności w kraju. Odczyt współczynnika Ginniego w Santiago wynosi 54,9.
Problem nierówności potęgowany jest przez niekorzystne ukształtowanie terytorialne kraju. Od początku XXI wieku systematycznie zaczęły rosnąć nierówności międzyregionalne. Większość benefitów absorbował region stołeczny Santiago. Tylko dwa regiony (Angofasta i Magallanes) były zdolne do wysokiego poziomu rozwoju, związane było to jednak z występującymi tam bogactwami naturalnymi - miedzią i ropą naftową.
Równomiernemu rozwojowi regionalnemu nie sprzyja też sektorowy sposób redystrybucji finansów publicznych, który marginalizuje specyfikę poszczególnych regionów. W konsekwencji istnieje zjawisko wewnętrznego „drenażu mózgów”, sektora prywatnego oraz zysków i przychodów w Santiago. W konsekwencji ograniczone są możliwości rozwojowe innych części kraju.
Wybory prezydenckie i ich znaczenie dla nowej Konstytucji.
Obydwa poziomy nierówności w Chile (ekonomiczny i regionalny) wzajemnie się przenikały i prowadziły do wzrostu niezadowolenia społecznego. Ich przejawem były wielotygodniowe protesty z 2019 roku. Na ich fali znaczenie zyskał Gabriel Boric Font przedstawiciel nowego pokolenia chilijskiej lewicy, który wziął udział w prezydenckiej elekcji w roku 2021. Do najważniejszych tematów kampanii należała wówczas kwestia odbudowy kraju po pandemii, nierówności społeczne, równouprawnienie mniejszości i kwestie obyzajowe.
W każdym z tych zagadnień Boric znajdował się po drugiej stronie politycznego spektrum co Jose Antoniio Kast, czyli prawicowo-konserwatywny kontrkandydat z drugiej tury. Ostatecznie kandydat lewicy wygrał z wynikiem 55,87%, co zostało odebrane jako społeczne przyzwolenie do przeprowadzenia fundamentalnych zmian w państwie, których początkiem ma być projekt nowej ustawy zasadniczej.
Propoozycje zmian Konstytucji.
Nowa Konstytucja zaproponowana przez Borica wypracowana została w procesie szerokich konsultacji publicznych, dążących do jednoczesnego podkreślenia podmiotowości poszczególnych regionów i grup wiekowych w społeczeństwie.
Bardzo istotną zmianą jest równouprawnienie wszelkich mniejszości etnicznych, których większość stanowi ludność rdzenna. Po raz pierwszy szczegółowo zostały wymienione wszystkie mniejszości kraju. Ich sytuacja ma być poprawiona na kilku poziomach. Po pierwsze aparat państwowy dostosować się ma do istniejącej de facto wielojęzyczności kraju. Po drugie mniejszościom etnicznym ma być zapewniona równość wobec prawa, zwłaszcza w kwestii ochrony praw człowieka II generacji (prawa społeczne, ekonomiczne i kulturowe).
W skutecznej realizacji planu równouprawnienia ludności rdzennej ma pomóc przekształcenie ustroju terytorialnego państwa. Centralne delegatury przypisane do poszczególnych regionów zastąpione mają być daleko posuniętą autonomią regionów, które mają otrzymać swobodę działania na poziomie politycznym, administracyjnym i finansowym.
Znaczne modyfikacje planowane są również na poziomie ustrojowym. Wzmocniona ma zostać legislatywa, a jej struktura ma ulec zmianie. Zlikwidowany ma zostać wybierany dotąd w wyborach pośrednich senat. Jego miejsce zajmie nowy organ - Izba Regionalna, reprezentująca w sposób równorzędny regiony Chile. Utrzymana ma zostać pozycja ustrojowa prezydenta (jako głowę państwa i prezesa rady ministrów), lecz obniżony ma zostać cenzus wiekowy do 30 lat.
W istotny sposób zostaną przesunięte akcenty w materii praw człowieka II generacji. W myśl projektu nowej ustawy zasadniczej państwo ma w sposób aktywny działać w celu realizacji praw do edukacji, wolności ekspresji kultury i dostępu do jej dóbr oraz dziedzictwa. Ponadto organizacje trzeciego sektora (NGO’s) mają pozyskiwać większe finansowanie ze strony budżetu państwa.
Rozszerzone mają być prawa do strajku. Projekt zakłada prawo do strajku w każdym zawodzie, o ile nie paraliżuje on funkcjonowania państwa. Wcześniej dotyczył on ogółu sektora budżetowego. Jednocześnie w gestii państwa leży zaspokajanie podstawowych potrzeb obywatelskich takich jak dostęp do środowiska zdrowego i zrównoważonego.
Ważną innowacją jest dokładne uregulowanie kwestii dostępu i korzystania z wody. Uznano je za prawo człowieka, do której nieskrępowane prawo ma również ludność rdzenna. Kwestią zarządzania tym zasobem zajmować się ma Narodowa Agencja Wody. Państwo ma również w większym stopniu odpowiadać za ochronę zasobów i funkcjonowania cykli hydrologicznych.
Propozycja reprezentuje progresywno-lewicową wizję funkcjonowania państwa, z daleko posuniętą rolą administracji publicznej. Jej duch podkreśla również rolę równouprawnienia płci o czym świadczy choćby stosowanie feminatywów, czy pomysł obsadzenia 50% organów państwowych przez kobiety.
Wnioski i prognozy.
Zaproponowany projekt nowej ustawy zasadniczej ma umiarkowane poparcie społeczne. Podstawa jej krytyki przejawia się na dwóch poziomach. Po pierwsze wskazywane jest zbytnie zaufanie autorów do interwencjonizmu państwowego, co poskutkować ma spadkiem konkurencyjności kraju. Natomiast drugą kwestią są obawy wypłacalność Chile.
Duża ilość podziałów społecznych i pogarszająca się sytuacja gospodarcza oznaczają, że spada szansa na przyjęcie dokumentu. Jeszcze na początku roku 54-56% mieszkańców kraju opowiadała się za przyjęciem nowej Konstytucji. Natomiast w maju i czerwcu liczba ta spadła poniżej 40%.
Obecnie najbardziej prawdopodobnym scenariuszem wydaje się być odrzucenie projektu w referendum i próby regulowania najważniejszych jej materii na poziomie ustaw.
Źródła:
[1] https://foreignpolicy.com/2022/07/08/chile-new-constitution-rewrite-boric-protests-pinochet-dictatorship-referendum/
[2]https://oei.int/oficinas/chile/noticias/conoce-la-propuesta-de-nueva-constitucion-para-chile
[3]https://elordenmundial.com/la-herencia-de-la-dictadura-de-pinochet-en-chile/
[4]http://ri.uagro.mx/bitstream/handle/uagro/780/266854_ART2015_OK.pdf?sequence=1&isAllowed=y
[5] https://www.estudiospublicos.cl/index.php/cep/article/view/812/1473
[6] https://c7e2bd73-a-5e7c7fba-s-sites.googlegroups.com/a/academicos.ucn.cl/paroca/Home/cursos/decentralizatio/DESIGUALDADESREGIONALESCHILE.pdf?attachauth=ANoY7coqFYZVyQPABcymDzj_uZp0VnAJDETahn5WvEoULZwSDwAmdiAwp8FZsGfEW967wzCrq8Qea2ToUymAo_KoDaV89oxYepThm8dAI9wBnpiwnOl-VbTm8Lsw0XJYwQLqx5Z7k5nrLv3m05YlyJ9By6i1c75_F8efkTTVsz8v3OqhdJc_mFyE1l_ZQbTqlYvrai4StV6mb7sNv_HEdsDNzak1pcxkTQk0pzpHKIXULKlQLNZN6OpF4qK3fR_puTI14fFQ4MWgGkQjA_QpDvf5fVp02vOISA%3D%3D&attredirects=0 https://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0718-65682015000200026
[7]https://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0718-65682013000100023
[8]https://pl.investing.com/economic-calendar/chilean-gdp-490
[9]https://extension.cchc.cl/datafiles/45316-2.pdf
[10]https://www.servelelecciones.cl/
[11]https://www.chileconvencion.cl/wp-content/uploads/2022/07/Texto-CPR-2022.pdf
[12]https://obtienearchivo.bcn.cl/obtienearchivo?id=documentos/10221.1/60446/3/132632.pdf