Nowy arbiter syjonizmu
Przywódcy syjonistycznego ruchu wyraźnie rozumieli, że realizacja idei kolonizacji Palestyny bez pomocy silnych mocarstw będzie bezskuteczna. W wyniku zbliżenia syjonistów z Wielką Brytanią pojawiła się tak zwana deklaracja Balfoura. Jednak opór arabów palestyńskich, wyrażony w tysiącach antyżydowskich i antysyjonistycznych wystąpień, zmusił brytyjskie władze opublikować 8 czerwca 1922 roku "Białą księgę" ministerstwa spraw kolonii, zawierającą poważne ustępstwa społeczności arabskiej.
W tych historycznych okolicznościach syjonizm obiektywnie stawał się sojusznikiem Związku Radzieckiego. Radzieckie kierownictwo na czele ze Stalinem doszło do zrozumienia tego, że wsparcie idei utworzenia państwa dla żydów w Palestynie jest bardziej "atrakcyjne", niż plany tworzenia Żydowskiego obwodu autonomicznego na Dalekim Wschodzie lub Żydowskiej Republiki na Krymie. Oczywiste było również, że polityka korzystnego stosunku do tej idei przyczyni się do wzmocnienia pozycji ZSRR na Bliskim Wschodzie i w świecie w ogóle. Utworzenie na początku 1942 roku Żydowskiego antyfaszystowskiego komitetu stało się demonstracją tego, że Stalin postanowił zrezygnować z "elementów" antysemityzmu i wspierał wezwanie do żydów całego świata solidaryzować się ze ZSRR. Jednak strategia Związku Radzieckiego była skierowana raczej nie na tworzenie we wschodnim basenie morza Śródziemnego żydowskiego państwa socjalistycznego, a przede wszystkim na wypieranie Wielkiej Brytanii, a w konsekwencji i USA z tego regionu.
Tymczasem, kierownictwo Ministerstwa spraw zagranicznych Związku Radzieckiego zakazało dyplomatom i przedstawicielom Żydowskiego antyfaszystowskiego komitetu publicznie wypowiadać się co do "państwa żydowskiego wolnej Palestyny, ponieważ Palestyna, jak wiadomo, jest mandatowym terytorium Wielkiej Brytanii". Związek Radziecki wolał nie pogarszać stosunków ze swoim sojusznikiem z powodu Palestyny w okresie walki z Hitlerem, choć już wtedy uważnie śledził za rozwojem wydarzeń na Bliskim Wschodzie. Jednak już pod koniec II wojny światowej, kiedy klęska nazistowskich Niemiec stała się oczywista, ZSRR zaczął rewidować swoją politykę na Bliskim Wschodzie w ogóle, a w odniesieniu do Palestyny w szczególności.
Na Moskiewskiej konferencji w dniu 9 października 1944 roku, oferta W. Molotowa polegała na tym, aby angielskie wojska zostały całkowicie wycofane z Egiptu i Palestyny, a w zamian Związek Radziecki wycofa swoje wojska z Północnego Iranu. Jednak E. Eden i amerykański ambasador w Moskwie W. Harriman odrzucili tą propozycję. Wielka Brytania i USA utworzyły wspólną komisję, na której zostało powierzone zadanie wypracować dla rządów obu krajów sugestie i zalecenia dotyczące przyszłości Palestyny. W jej raporcie, opublikowanym w dniu 30 kwietnia 1946 r., polecono zachowanie mandatu przez Wielką Brytanię, który później mógłby być przekazany Organizacji Narodów Zjednoczonych. ZSRR skrytykował wnioski komisji, sprowadzając swoje stanowisko tylko do dwóch zasadniczo ważnych punktów: jak najszybsze wycofanie angielskiego mandatu i ustanowienie mandatu ONZ.
Konferencja w Londynie w styczniu 1947 roku była ostatnią próbą Wielkiej Brytanii rozwiązać problem Palestyny samodzielnie. Było na niej zaproponowano utworzenie żydowskich i arabskich jednostek administracyjnych i trojakiego żydowsko-arabsko-angielskiego rządu w Jerozolimie. Ponadto, imigracja żydowska w kraju powinna być ograniczona do 4 tysięcy osób miesięcznie. Ta propozycja została odrzucona zarówno przez żydów, jak i arabów. W wyniku fiaska negocjacji, 14 lutego 1947 roku Wielka Brytania poinformowała o przekazaniu sprawy przyszłości Palestyny do ONZ. 28 kwietnia 1947 roku w Nowym Jorku rozpoczęła pracę specjalna sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, w porządku obrad którego pojawiło się pytanie o przyszłości Palestyny.
Decyzja ONZ
W tym samym czasie w bliskowschodnim departamencie MSZ ZSRR została przyjęta nowa koncepcja radzieckiej polityki wobec Palestyny. Ją wyraził, wygłaszając przemówienie na posiedzeniu specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 14 maja 1947 roku, przedstawiciel ZSRR A. Gromyko. Zaznaczył, że ostateczna decyzja w sprawie przyszłości Palestyny powinna być przyjmowana tylko po zapoznaniu się z ustaleniami specjalnej komisji ONZ. Jeśli ona potwierdzi, że tworzenie wspólnego państwa nie jest możliwe, to wtedy byłoby konieczne rozważyć wariant, przewidujący podział Palestyny na dwa oddzielne niezależne państwa: żydowskie i arabskie.
Reakcja liderów społeczności żydowskiej w Palestynie, a w szczególności D. Ben-Guriona na słowa A Gromyko była pozytywna: po raz pierwszy ZSRR wyraźnie określił swoje stanowisko w kwestii bliskowschodniej polityki, ponadto pozycja ta obejmowała możliwość utworzenia państwa żydowskiego. Następnego dnia po posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 15 maja 1947 roku, została powołana specjalna komisja, do obowiązków której należało wziąć pod uwagę istniejące w Palestynie pozycji i przedstawić rekomendacje dla ONZ. Po trzech miesiącach pracy, 1 września 1947 roku, komisja przedstawiła swój raport, niektóre punkty którego, takie jak anulowanie mandatu w Palestynie i nadanie jej niepodległości, zostały zatwierdzone przez wszystkich członków komisji. Tymczasem, w sprawie przyszłego ustroju niepodległej Palestyny miały miejsce spory. "Plan większości" zakładał podział kraju na dwa niezależne państwa i wyprowadzenie Jerozolimy pod międzynarodową kontrolę, a "plan mniejszości" przewidywał stworzenie jednolitego federacyjnego państwa ze stolicą w Jerozolimie.
26 października 1947 roku Stalin wyraził zgodę na wsparcie podziału Palestyny. Krytyka ze strony przedstawicieli krajów arabskich wskazywała na historyczną niesprawiedliwość podziału terenu. Ale A. Gromyko powiedział, że "naród żydowski był związany z Erec Israel na przestrzeni długiego okresu czasu historycznego ... Poza tym, nie można zapominać o sytuacji, w której znalazł się naród żydowski w wyniku ostatniej wojny światowej... Żydzi jako naród doznali więcej, niż jakikolwiek inny naród... Propozycja o podziale Palestyny na dwa samodzielne państwa i pozycja, jaką zajął Związek Radziecki w tej sprawie, odpowiada narodowym interesom nie tylko żydów, ale i arabów". To wystąpienie jest uważane przełomowym momentem w sprawie osiągnięcia izraelskiej państwowości.
Na sesji plenarnej ZO ONZ, składającej się w 1947 r. z 60 członków, w decydującym głosowaniu pięć krajów bloku sowieckiego - ZSRR, Ukraina (USRR), Białoruś (BSRR), Czechosłowacja i Polska – zapewnili wymaganą większość dwóch trzecich głosów. Rezolucja nr 181/11 29 listopada 1947 roku Zgromadzenia Ogólnego ONZ zatwierdziła podział Palestyny i a utworzenie na jej terenie dwóch państw: żydowskiego i arabskiego, a także na ustanowienie międzynarodowej strefy w Jerozolimie. Zgodnie z nią, głównym warunkiem utworzenia obu państw było przyjęcie stałych konstytucji, i tylko po tym stałyby się one niezależnymi i samodzielnymi podmiotami prawa międzynarodowego. W styczniu 1948 r. powstała i rozpoczęła pracę specjalna komisja ONZ do kontroli nad przygotowaniem do powstania arabskiego i żydowskiego państwa.
Zjednoczoną Nadzwyczajną Komisją Jiszuwa zostały przygotowane projekty Konstytucji i kodeksu ustaw przyszłego Państwa Izrael. W marcu 1948 roku powołano Tymczasową radę państwa, która stała się faktycznie rządem państwa żydowskiego do jego głoszenia. To właśnie na jej posiedzeniu w dniu 14 maja 1948 roku został utworzony rząd tymczasowy z 13 ministrów. Szefem rządu Tymczasowego został Ben Gurion. W ten sposób Państwo Izrael powstało. Było to w pewnej mierze naruszeniem rezolucji ZO ONZ, przewidującej utworzenie w październiku 1948 roku arabskiego i żydowskiego państw przy obowiązkowym udziale specjalnej komisji ONZ.
W nocy z 14 na 15 maja 1948 r. Tymczasowa rada państwa odbyła się spotkanie, na którym D. Ben Gurion odczytał Deklarację Niepodległości, proklamującą utworzenie Państwa Izrael. ZSRR uznał Izrael po dwóch dniach po ogłoszeniu niepodległości, ale od razu de iure. Nadzwyczajnym i Pełnomocnym posłem ZSRR w Państwie Izrael został P. Erszow, Posłem Nadzwyczajnym i Ministrem Pełnomocnym Państwa Izrael w ZSRR została Golda Meier. 7 września 1948 r. w Moskwie na ceremonii wręczenia dyplomu W. Molotowu ona przekazała mu wdzięczność narodu i rządu Państwa Izrael za pomoc, okazaną przez ZSRR w ONZ.
Zacienione wsparcie
W ślad za silnym dyplomatycznym wsparciem nowo powstałego państwa, w latach 1940-tych i 1950-tych ZSRR udzielił mu poparcia politycznego, znaczną pomoc wojskową i gospodarczą. Związek radziecki, często działał przez swoich nowych wschodnioeuropejskich sojuszników. Pierwsza arabsko-izraelska wojna, która rozpoczęła się zaraz po oficjalnym upływie terminu angielskiego mandatu 15 maja 1948 roku i trwała aż do podpisania ostatniego rozejmu, z Syrią, 20 lipca 1949 roku, była postrzegana, jako próba Wielkiej Brytanii zmienić sytuację poprzez wywieranie nacisku na Izrael siłami swoich arabskich sojuszników. ZSRR potępił działania państw arabskich i ocenił działania zbrojne ze strony Izraela jako akt legalnej samoobrony. Ponadto, ZSRR zapewnił Izraelowi brakujący do zwycięstwa czynnik — broń. Jednym z najważniejszych kanałów w jej uzyskaniu była Czechosłowacja. 20 maja 1948 r. przekazała do dyspozycji Izraela wojskowe lotnisko w pobliżu Bratysławy, które zamieniło się w tranzytową bazę Izraela w Europie do przerzutu broni. W bazie wojskowej w południowych Czechach, w mieście Czeskie Budziejowice zostało zorganizowane przygotowanie izraelskich wojskowych pilotów i strzelców. Razem z bronią z krajów Europy Wschodniej do Izraela przyjechało tysiące wojskowych. Pomoc gospodarcza Izraelu była prowadzona w formie dostaw ropy naftowej, którymi zajmowała się Rumunia, koordynująca swoje działania z Moskwą.
Radziecka pomoc dla Izraela w czasie wojny o niepodległość również obejmowała dyplomatyczne wsparcie w ONZ. Po rozpoczęciu dostaw broni z Czechosłowacji do Izraela w Radzie bezpieczeństwa ONZ kraje zachodnie przygotowali projekt "O penetracji broni drogą morską i lądową na Bliski Wschód", zakładający zakaz dostaw wszystkim walczącym stronom broni i amunicji. A. Gromyko otrzymał dyrektywę z Moskwy zawetować ten projekt i zażądać wycofania wszystkich obcych sił zbrojnych, czyli arabskich wojsk z terytorium Izraela. Przez niego, Moskwa poparła sprzeciw Izraela przeciwko planu Bernadotta w1948 roku, który zakładał stworzenie jednego państwa w Palestynie, w skład którego wchodziłyby żydowska i arabska części. Warto zauważyć, że rola radzieckiego dyplomaty A. Gromyko w zapewnieniu wsparcia ZSRR nowemu państwu została wysoko oceniona izraelskim kierownictwem — nadano mu tytuł honorowego obywatela Izraela.
W ten sposób wsparcie polityczne Związku Radzieckiego, który wyszedł z II wojny światowej jednym ze zwycięzców oraz stał się stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, w kluczowym okresie określenia losu i przyszłości Palestyny było istotne w stworzeniu Izraela. Samo pojawienie się państwa żydowskiego na politycznej mapie świata w 1948 roku stało się w dużej mierze możliwe dzięki dyplomatycznej pomocy Związku Radzieckiego. ZSRR był również jednym z pierwszych krajów, który uznał Izrael de iure i nawiązał z nim stosunki dyplomatyczne 17 maja 1948 roku. Wojskowe wsparcie ZSRR w czasie pierwszej arabsko-izraelskiej wojny również odegrało ogromną rolę w kształtowaniu dopiero co ogłoszonego Państwa Izrael.
Autorka: Marharyta Blyzniuk